Уводзіны

Даўно мінула вайна. На нашай зямлі мір і спакой. І ўсё менш застаецца ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны. Таму сёння мы не маем права забываць тыя страшныя і гераічныя дні. Вельмі важна, каб маладое пакаленне ведала гісторыю сваёй Радзімы, яе гераічнае мінулае, якое служыць прыкладам для нас усіх. Асабліва гэта тэма актуальная ў наш час, калі некаторыя палітыкі і нават гісторыкі спрабуюць “перапісаць” гісторыю, фальсіфіцыруючы асобныя факты. У сучасным свеце маладым няпроста арыентавацца ў вялікай колькасці інфармацыі з розных крыніц. Прыклад гераічнага жыцця нашых дзядоў можа дапамагчы ў выбары сапраўдных чалавечых каштоўнасцей, свайго жыццёвага шляху.

Мэта работы: паглыбіць і пашырыць веды аб баявых дзеяннях у час Вялікай Айчыннай вайны на аснове матэрыялаў і ўспамінаў яе ўдзельніка Мароза Сяргея Міхайлавіча (Дадатак 1).

Задачы: 1. Высветліць ваенны шлях Сяргея Міхайлавіча Мароза. 2. На прыкладзе жыцця і ваеннай дзейнасці С.М.Мароза садзейнічаць патрыятычнаму выхаванню моладзі.

 Прадмет даследавання: гісторыя Вялікай Айчыннай вайны.

 Аб’ект даследавання: ваенныя падзеі, звязаныя з жыццём і дзейнасцю ветэрана вайны Мароза Сяргея Міхайлавіча.

З матэрыяламі пра ветэрана вайны Мароза С.М. мы пазнаёміліся ў школьным музеі баявой славы. Калі чыталі пра яго ўдзел у Вялікай Айчыннай вайне, захацелася даведацца больш аб гэтых ваенных аперацыях, дзе яны адбываліся. Шукаючы дадатковы матэрыял пра ветэрана, мы зразумелі, што яго не так і шмат. Вырашылі аб’яднаць успаміны ветэрана і матэрыялы аб тых ваенных падзеях, у якіх ён удзельнічаў, каб атрымаць больш шырокую і ясную карціну тых далёкіх падзей. Для дасягнення мэты выкарыстоўваліся ўспаміны Мароза С.М., матэрыялы школьнага музея, узятае ў ветэрана інтэрв’ю, а таксама дакументальная і даведачная літаратура аб Вялікай Айчыннай вайне.

Глава 1. Баявы шлях ветэрана Вялікай Айчыннай вайны

Мароза Сяргея Міхайлавіча

1.1. Партызанскія будні

Мінулае не трэба праклінаць, аб ім, хоць і цяжка,

але трэба праўдзіва расказваць. Тым больш аб

такім мінулым, як ВялікаяАйчынная вайна.

 Мароз С.М.

З успамінаў С.М.Мароза:

“Я часта ўспамінаю і хачу падзяліцца сваімі ўспамінамі з маладымі, каб яны ведалі, такія ж юныя і прыгожыя, як мы ў той час, як іх дзяды жылі і змагаліся за Перамогу” [7].

Нарадзіўся Сяргей Міхайлавіч Мароз у 1924 годзе на Навагрудчыне. Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, Сяргею споўнілася толькі 17 гадоў.

З успамінаў С.М.Мароза:

“Наша сям’я жыла ў Навагрудскім раёне тады яшчэ Баранавіцкай вобласці, у вёсцы Заполле. Мелі свой дом, гаспадарку. Бацька і маці шмат працавалі, жылі дружна. Яны ўмелі сябраваць з суседзямі і ніколі не прыстасоўваліся. Я добра памятаю, як адступала Чырвоная Армія, прыйшлі немцы – гэта было вельмі трагічна. З якой нянавісцю глядзеў бацька ўслед акупантам, што гаспадарамі хадзілі па вёсцы, і чым мог дапамагаў партызанам.

Нас, маладых, як заўсёды, вабіла зброя. Здабыць яе ў месцах, дзе ішлі баі, нескладана. Без асаблівых намаганняў можна было займець вінтоўку, патроны, а пры асаблівым старанні – нават аўтамат і гранаты. Была зброя і ў мяне. Да часу я схаваў яе ў надзейным месцы, а ў далейшым яна вельмі спатрэбілася…” [7].

На фронт Сяргея яшчэ не бралі, і ён вырашыў змагацца з ворагам, падтрымліваючы сувязь з партызанамі. Яны з бацькам думалі, што баяцца трэба толькі чужакоў, і ва ўсім давяралі мясцовым людзям, а нехта ўзяў і расказаў мясцовым уладам пра сувязь Міхаіла Мароза з партызанамі. У ліпені 1942 г. арыштавалі яго бацьку, і з таго часу Сяргей стаў членам Першамайскай партызанскай брыгады, якая дзейнічала на тэрыторыі Баранавіцкай вобласці.

З успамінаў С.М.Мароза:

“Вясной 1942 г. на акупіраваных тэрыторыях сталі стварацца партызанскія атрады. 5 жніўня за сувязь з партызанамі і як дэпутата немцы арыштавалі і адвезлі ў Навагрудскую турму, а затым на катаржныя работы ў Германію майго бацьку. Тады я канчаткова вырашыў: трэба ісці ў партызаны. Са сваёй вінтоўкай і патронамі, з цвёрдым намерам адпомсціць за бацьку я прыйшоў у партызанскі атрад “Грозны” Першамайскай брыгады, камандзірам якога быў Б.А.Мічурын. Гэты ўчынак дорага каштаваў маім блізкім: даведаўшыся, што я пайшоў у партызаны, у вёску прыехалі немцы і спалілі наш дом і ўсю сядзібу. Маці, два браты і сястра вымушаны былі хавацца ў лесе або ў знаёмых. Полымя ўсенароднай партызанскай барацьбы асабліва моцна разгарэлася ў 1943 годзе, калі ў Івянецка – Налібоцкай пушчы стаў дзейнічаць Баранавіцкі падпольны абкам партыі, а пазней – падпольныя райкамы. У тым жа годзе ў партызанскім атрадзе мяне прынялі ў камсамол…” [7].

Адна з буйных партызанскіх аперацый у час Вялікай Айчыннай вайны – “Рэйкавая вайна”. Стратэгічная задача гэтай аперацыі заключалася ў адначасовым масавым разбурэнні чыгуначных камунікацый ворага з мэтай дэзарганізацыі ваенных перавозак. Першы этап аперацыі пачаўся 3 жніўня 1943 года і працягваўся да 15 верасня. Партызаны Баранавіцкай вобласці ўключыліся ў “рэйкавую вайну” 19 верасня 1943 года, калі    пачаўся другі этап аперацыі пад кодавай назвай “Канцэрт”. У ноч на 26 верасня аперацыя “Канцэрт” была паўторана. У ходзе гэтых двух масіраваных удараў партызанамі на тэрыторыі Баранавіцкага раёна было падарвана 9 тыс. рэльсаў, разгромлена 12 буйных нямецкіх гарнізонаў, перавозкі парціўніка значна скаарціліся, рух паяздоў па радзе ўчасткаў чыгункі быў перарваны на доўгі час [2, с.297].

З успамінаў С.М.Мароза:

“Мне давялося прымаць удзел у разгроме нямецкіх гарнізонаў у многіх вёсках, у знакамітай “рэйкавай вайне”. у час якой быў нанесены магутны ўдар па чыгунках “Баранавічы – Ліда”, “Баранавічы – Мінск” [7].

Немцы кінулі на партызанскую зону спецыяльныя часці карнікаў, паліцыі і рэгулярных войскаў. Але гітлераўцам не ўдалося разбіць партызан, не змаглі яны і зламіць дух народных мсціўцаў.

1.2. Доўгія вёрсты да Перамогі

У выніку правядзення Беларускай аперацыі “Баграціён” уся Беларусь была вызвалена ад фашыстаў. Вызваленне Баранавічаў і Баранавіцкай вобласці адбылося ў час Баранавіцка – Слонімскай аперацыі (5 – 6 ліпеня 1944 года), якая з’яўлялася састаўной часткай Беларускай аперацыі (Дадатак 2). Савецкія войскі вялі наступленне з рубяжа Узда – Нясвіж – Клецк у накірунку Баранавічы – Слонім – Пружаны [6]. Найбольш жорсткія баі разгарнуліся за Баранавічы. 8 ліпеня 1944 года г. Баранавічы быў вызвалены [1, с.36].

Партызанам Сяргей Міхайлавіч быў да 20 ліпеня 1944 года. Калі пачалося вызваленне Беларусі, партызанская брыгада аб’ядналася з Чырвонай Арміяй. Партызам размеркавалі па вайсковых падраздзяленнях і адправілі на Захад. Сяргей Міхайлавіч стаў кулямётчыкам 1434-га стралковага палка 1169-й Рагачоўскай Красназнамённай дывізіі , якой камандаваў генерал Вяроўкін. Там і навучаўся кулямётнай справе.

З успамінаў С.М. Мароза:

“5 ліпеня 1944 года наступіў доўгачаканы момант уз’яднання партызан і войск Чырвонай Арміі. Нягледзячы на тое, што вайна яшчэ працягвалася, гэта быў адзін з самых шчаслівых дзён. Ужо 6 ліпеня я, як і большасць маіх сяброў-партызан, стаў байцом Чырвонай Арміі. Пасля кароткай падрыхтоўкі мне даверылі кулямёт “максім” і накіравалі ў кулямётную роту 434-га палка 169-й Рагачоўскай Красназнамённай дывізіі 2-га Беларускага фронту…” [7].

Першы бой з фашыстамі Мароз трымаў пад Беластокам. Памяць – рэч асаблівая, шмат што за гады, што прайшлі пасля вайны, яна сцёрла, зарубцавала. А вось бітва пад Беластокам успаміналася Сяргею Міхайлавічу, як быццам адбылася ўчора. За праяўленую ў ёй храбрасць атрымаў сваю першую ўзнагароду – медаль “За адвагу”.

Беластоцкая аперацыя (5 – 27 ліпеня 1944 года) – франтавая наступальная аперацыя, частка буйнамаштабнай аперацыі Чырвонай Арміі “Баграціён” у ходзе летняга наступлення 1944 г. (Дадатак 3). Горад Беласток вызвалены 27 ліпеня 1944 года войскамі 2-га Беларускага фронту. У перыяд з 5 па 9 ліпеня войскі фронту, знішчаючы ар’ергарды разбітых нямецка-фашысцкіх злучэнняў 9-й арміі групы армій “Цэнтр” і падыходзячыя рэзервы праціўніка, прасунуліся на 120-125 км. [4].

Пры вызваленні Польшчы Сяргей Міхайлавіч быў ранены. Нейкі час ён знаходзіўся ў шпіталі, а пасля лячэння зноў папрасіўся ў часць.

З успамінаў С.М.Мароза:

“Рухаючыся наперад, наша камандаванне паставіла перад намі задачу: захапіць чыгуначную станцыю Лапы, што ў Польшчы. Немцы ішлі ў контратаку. Я вёў прыцэльны агонь з кулямёта, застаўляючы ворага залегчы. Хацелася прыкрыць сваіх таварышаў і забіць як можна больш ворагаў. У гэтым баі я быў паранены асколкам у нагу. Раненне аказалася лёгкім, таму я адказаўся пакідаць поле бою, працягваючы весці кулямётны гонь. У санчасць пайшоў толькі пасля таго, як закончыўся бой. За гэта мяне ўзнагародзілі ордэнам Славы, а камсорг кулямётнай роты малодшы лейтэнант Самарын напісаў артыкул у дывізіённую газету “Яго ўзнагародзілі ордэнам Славы” [7].

 Гэты газетны матэрыял ваеннага часу ветэран захоўваў да канца свайго жыцця. Ваенны карэспандэнт, малодшы лейтэнант В.Самарын пісаў:

“Яфрэйтара Сяргея Мароза параніла снарадам у нагу. Камандзір прыказаў яму адпраўляцца ў санчасць, але Мароз застаўся.

• Хто ж за мяне ваяваць будзе? У мяне ёсць сілы.

І, не звяртаючы ўвагі на рану, мужны кулямётчык працягваў весці агонь па ворагу. На подступах да высаты нямецкі кулямёт абстраляў нашы баявыя пазіцыі. Высачыўшы варожую агнявую кропку, яфрэйтар у першую чаргу заставіў яго замаўчаць. Шлях да нашых стралкоў быў пракладзены. Пазней Мароз адбіў варожую контратаку і знішчыў больш 20 немцаў. За свой подзвіг яфрэйтар узнагароджаны ордэнам Славы ІІІ ступені” [7].

Пасля ўзяцця станцыі Лапы наступіла кароткачасовая перадышка, ішла падрыхтоўка да фарсіравання ракі Нарвы і наступлення на Усходнюю Прусію. За час гэтай кароткай перадышкі, дзякуючы намаганням медыкаў, рана Сяргея Міхайлавіча закрылася, і ён зноў вярнуўся ў строй.

Нарвская аперацыя 1944 года (24 – 30 ліпеня) – наступальная аперацыя войскаў левага фланга Ленінградскага фронту пры садзеянні Красназнамённага Балтыйскага флоту, праведзеная з мэтай разгрому нарвскай групоўкі нямецкіх войскаў і вызвалення горада Нарвы (Дадатак 4). У выніку гэтай аперацыі было нанесена паражэнне Нарвскай групоўцы праціўніка, вызвалены горад Нарва. Войскі 2-га Беларускага фронту, развіваючы імклівае наступленне ўглыб Усходняй Прусіі, 22 студзеня завалодалі важным вузлом жалезных і шасэйных дарог горадам Альенштайнам (Ольштынам) [5].

За фарсіраванне ракі Нарва Мароз Сяргей Міхайлавіч быў узнагароджаны медалём “За адвагу”. У адным з баёў за горад Альенштайн быў другі раз ранены ў нагу і доўга знаходзіўся ў шпіталі на лячэнні.

З успамінаў С.М.Мароза:

“У баі пад горадам Ражанам, што на беразе Нарвы, нам з “максімам” зноў давялося папрацаваць. За гэты бой я быў узнагароджаны другім медалём “За адвагу”. У жорсткім баі за горад Альенштайн я быў зноў паранены, на гэты раз – цяжка. Потым даведаўся, што за гэты бой быў узнагароджаны ордэнам Вялікай Айчыннай вайны І ступені. Мяне адправілі ў шпіталь, іменна там да нас прыйшла даўгачаканая вестка: Германія капітулявала, вайна закончылася перамогай! Радасці не было межаў. 27 кастрычніка 1945 года мяне дэмабілізавалі”.

Аб баявым шляху С.М.Мароза таксама расказвалася ў газеце “Рэспубліка” ў артыкуле “Вясна выратаваная” (дата публікацыі: 20.04.2005 г.).

Глава 2. Памяць бессмяротная        

Пасля шпіталя Сяргей Міхайлавіч дэмабілізаваўся, прыехаў дадому. Адразу пасля вайны працаваў у Навагрудскім раёне. Вакол разруха, голад. Нельга баявому салдату сядзець склаўшы рукі, і ён пайшоў у райкам камсамола. Чакаў, што прапануюць парцу дзе-небудзь на будоўлі або ў калгасе. А яго прызначылі старшынёй Вялікасельскага сельсавета.

З успамінаў С.М.Мароза:

“Далі мне сямізарадны пісталет, двух ахоўнікаў, за два тыдні да майго прыезду забілі участковага, і я стаў адзіным прадстаўніком улады на ўвесь сельсавет” [7].

Сталі стварацца калгасы, і Сяргей Міхайлавіч Мароз пайшоў працаваць бухгалтарам у МТС, затым яго выбралі старшынёй калгаса. Узначальваў калгас імя Леніна. Працаваў, стапраўся вывесці гаспадарку ў перадавыя, а калі адчуў, што ведаў не хапае, паступіў завочна ў Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут.

З 1970 года Сяргей Міхайлавіч працаваў у Астравецкім раёне: спачатку старшынёй калгаса “Ясная паляна”, а потым узначальваў Спондаўскі сельсавет.

З успамінаў С.М.Мароза:

“На пенсію я пайшоў з пасады старшыні Спондаўскага сельсавета, якім кіраваў 9 гадоў. Работу як адну, так і другую, любіў. Хаця часам было вельмі цяжка. Ды нічога: перамалолася, перацярпелася”.

Жыў Мароз С.М. разам з жонкай у вёсцы Вялікая Страча, з нецярпеннем чакаў прыезду дзяцей, унукаў і праўнукаў. Знаходзячыся на заслужаным адпачынку, кожны год бываў ганаровым госцем у Спондаўскай сярэдняй школе. Ён часта расказваў рабятам, якія ыпрабаванні прайшлі нашы людзі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, пра подзвігі савецкіх воінаў і партызан (Дадатак 5).

І завяршыць сваю работу мы хочам словамі Сяргея Міхайлавіча Мароза:

“Закончыліся партызанскія і франтавыя будні. Але яны назаўсёды застануцца ў памяці, таму што той, хто прайшоў вайну, ніколі не зможа забыць перажытае. І ветэранам я хачу пажадаць аднаго: моцнага здароўя” [7] (Дадатак 6).

Заключэнне

Нам, падрастаючаму пакаленню, трэба захаваць памяць аб тых гераічных днях Вялікай Айчыннай вайны, аб тых людзях, якія, не шкадуючы ні сіл, ні жыцця, змагаліся за наша будучае. Мы павінны паважаць, берагчы і захоўваць іх успаміны. Пройдуць гады, але памяць аб іх подзвігах павінна перадавацца з пакалення ў пакаленне.

У сваёй рабоце мы імкнуліся паказаць лепшыя якасці нашых дзядоў, любоў да Радзімы, мужнасць, адвагу. Мы, маладое пакаленне, павінны браць прыклад з нашых герояў, працягваць іх слаўныя традыцыі.

Мы лічым, што пастаўленая мэта дасягнута. Шмат новага з гісторыі вайны мы даведаліся не толькі з літаратуры, але і з успамінаў удзельніка тых падзей. Гэта мае асаблівую каштоўнасць як для нас, так і для ўсіх, хто будзе знаёміцца з гэтай работай.

 Гэты матэрыял можна выкарыстоўваць як у экскурсійна-прапагандысцкай дзейнасці школьнага музея баявой славы, так і ў іншых відах пазакласнай выхаваўчай работы, а таксама як дакументальныя крыніцы да ўрокаў гісторыі, літаратуры і інш.

Вывучэнне дадзенай тэмы можна працягваць, так як дзейнасць нашых землякоў падрабязна не даследавана. Яны былі ўдзельнікамі многіх баявых аперацый, і кожнаму з іх можна прысвяціць асобнае даследванне. Таму мы плануем звярнуцца ў архівы, звязацца з родзічамі С.М. Мароза.

Літаратура

1. Коваленя, А. А. Великая Отечественная война советского народа : справочник / А. А. Коваленя. – Минск : Издательский центр БГУ, 2007. – 240 с.
2. Памяць. Навагрудскі раён / Раён. каміс. па стварэнні гісторыка-дакументальнай хронікі ; рэдкал.: Э. Н. Гнеўка [і інш.]. – Мінск : Беларусь, 1996. – 558 с.
3. Тимохович, И. В. Битва за Белоруссию (1941 – 1944) / И. В. Тимохович. – Минск : Беларусь, 1994. – 253 с.
4. Википедия. Белостокская операция [Электронный ресурс]. – Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/Белостокская_операция. – Дата доступа: 25.01.2018.
5. Ленинград. Блокада. Подвиг / “Полки идут на запад” [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://blokada.otrok.ru/library/2udar/42.htm. – Дата доступа: 22.01.2018.
6. Руслан Иринархов. «Триумф операции «Багратион» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://loveread.ec/read_book.php?id=52891&p=1. – Дата доступа: 22.01.2018.
7. Матэрыялы школьнага музея баявой славы імя Ф.Р.Маркава.

                                       Дадатак 1

Мароз Сяргей Міхайлавіч

Дадатак 2

Дадатак 3

Дадатак 4

Дадатак 5

Ветэраны – ганаровыя госці ў школе

Дадатак 6

С.М. Мароз расказвае аб гераічным мінулым

                                Выканала:

Лукашэвіч Ганна

                                                                                      вучаніца 11 класа

План

І. Уводзіны. Актуальнасць выбранай тэмы…………………………………..…....3

ІІ. Асноўная частка…………………………………………………………….........4

1. Увядзнне “новага парадку”…………………………………………………........4

А) Ідэйныя асновы……………………………………………………………….......4

Б) Ваенна-адміністрацыйны падзел…………………………………………….…..4

В) Стварэнне акупацыйных органаў улады……………………………………......5

2. План “Ост” і яго ажыццяўленне…………………………………………….........5

А) Палітыка генацыду………………………………………………………...…......5

Б) Хатынь – сімвал трагедыі беларускага народу…………………………............9

3. Акупацыйны рэжым на тэрыторыі Астравецкага раёна…………………........10

А) Устанаўленне акупацыйнага рэжыму……………………………………........10

Б) Трагедыя ў Кемелішках…………………………………………………….…..12

В) Лёс яўрэйскага насельніцтва ў в.Варняны……………………………….........12

4. Дзейнасць калабарацыяністаў……………………………………………..........13

ІІІ. Заключная частка. Памяць пра вайну……………………………………........15

Спіс літаратуры .........................................................................................................16

І. Уводзіны

Актуальнасць выбранай тэмы

Зеўралі ямы і траншэі,

зеўралі печы ў друзе -

ранай адной страшэннай

на целе маёй Беларусі

Лічым: чацвёрты кожны.

А можа кожны трэці?

Голадам падкошаныя

паміралі дзеці.

Анатоль Вярцінскі. Рэквіем.

Беларускі народ, як ніякі іншы, ведае цану перамогі. Беларусь першай з рэспублік былога Савецкага саюза прыняла на сябе жудасны ўдар гітлераўскіх войск. З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны беларуская зямля стала арэнай жорсткіх баёў. Было разбурана і спалена 209 гарадоў і гарадскіх пасёлкаў, 9200 вёсак.

На розных франтах вялікай Айчыннай вайны змагалася больш за 1 млн.300тыс. беларусаў і ураджэнцаў Беларусі. З іх 443 удастоены высокага звання Героя Савецкага Саюза. Каля 400 тысяч воінаў-беларусаў узнагароджаны баявымі ордэнамі і медалямі. Больш за 800 тысяч нашых землякоў не вярнуліся з  поля бою.

Беларусь сярод рэспублік СССР панесла самыя вялікія страты—каля 3 млн. жыхароў. Загінуў кожны чацвёрты. Цяжкія выпрабаванні, якія выпалі на  долю народаў СССР, раскрылі велічнасць чалавечага духу, паказалі шматлікія прыклады выключнага гераізму, асабістага подзвігу і сапраўднага патрыятызму.

На захопленай агрэсарамі тэрыторыі СССР да вайны пражывала да 80 млн. чалавек. У ваенныя гады 25 млн. эвакуіраваліся на ўсход. У Беларусі пад акупацыяй апынулася каля 8 млн., а таксама каля 900 тыс. савецкіх ваеннапалонных. Тры гады яны былі вымушаны цярпець масавы тэрор, растрэлы, разбурэнні гарадоў і вёсак, здзекі, гвалт і галечу.

У чым жа заключаўся сэнс акупацыйнага рэжыму на тэрыторыі Беларусі?

Як паводзілі сябе фашысцкія карнікі на захопленых землях?

Ці меў месца акупацыйны рэжым да тэрыторыі Астравеччыны?

Што з’явілася вынікам новага парадку?

Менавіта на ўсе вызначаныя  пытанні я паспрабую знайсці адказы ў дадзенай рабоце.

      ІІ. Асноўная частка

1. Увядзенне “новага парадку”

А) Ідэйныя асновы

Новы парадак—гэта дзяржаўная сістэма палітычных, эканамічных і ваенных мер, накіраваных на ліквідацыю савецкага ладу, эксплуатацыю нацыянальных багаццяў і рэсурсаў, прыгнячэння і знішчэння людзей. Ідэйнай асновай “новага парадку” стала расавая тэорыя. Расавая тэорыя—гэта тэорыя, якая сцвярджае перавагу арыйскай расы над іншымі народамі і неабходнасць пашырэння для немцаў жыццёвай прасторы і іх права на сусветнае панаване. Практычныя задачы ўвядзення “новага парадку” ў захопленых рэгіёнах былі выкладзены ў “Інструкцыі аб асобных абласцях” да дырэктывы № 21 (“план Барбароса”), выдадзенай 13 сакавіка 1941г., і шэрага іншых дакументаў, у якіх меліся ўказанні па арганізацыі і дзейнасці акупацыйных улад.

    Спачатку на захопленай тэрыторыі гаспадарылі вайсковыя ўлады, якія паступова перадавалі функцыі кіравання гермнскім акупацыйным органам. Загадам фюрэра ад 17 ліпеня 1941 г. уводзіўся германскі адміністрацыйна- тэрытарыяльны падзел і сістэма акупацыйнага кіравання.

Б)Ваенна-адміністрацыйны падзел тэрыторыі Беларусі

На тэрыторыі захопленай СССР былі створаны толькт два рэйсхкамісарыяты “Украіна” на чале з Э.Кохам і “Остланд”, якім кіраваў Г.Лозе. Рэйсхкамісарыяты складаліся з генральных акруг. Тэрыторыя БССР была падзелена і ўключана ў розныя тэрытарыяльныя адзінкі. (дадатак, схема 2). У генеральную акругу Беларусь, якая ўваходзіла у рэйсхкамісарыят “Остланд”, уваходзіла 10 абласных акруг-гебітаў: Баранавіцкая, Вілейская, Ганцавіцкая, Глыбоцкая, Лідская, Мінская, Навагрудская, Слонімская, Слуцкая і Мінск, які быў вылучаны ў асобную акругу. У кожную з іх уваходзіла ад 10 да 15 раёнаў, якія ў сваю чаргу падзяляліся на воласці. (дадатак, карта 1)

Вышэйшым выканаўчым органам ГАБ з’яўляўся генеральны камісарыят Беларусь, які ўзначальваў гаўляйтэр Кубэ (пасля яго забойства ў верасні 1943 ГАБ кіраваў Готберг). Яму і ваенна-паліцэйскаму кіраўніцтву належала ўся паўната ўлады на акупіраванай тэрыторыі.

Паўднёвыя  раёны Брэсцкай, Пінскай і Палескай абласцей з абласнымі цэнтрамі былі далучаны да райсхкамісарыята “Украіна”, граніца якой прахадзіла прыкладна ў 20 км на поўнач ад чыгункі Брэст-Гомель. Беластоцкую, паўночныя раёны Брэсцкай і частку раёнай Баранавіцкай вобласці германскія ўлады ўключылі ў склад акругі Беласток, якая ўваходзіла ва Усходнюю Прусію. Паўночна-усходнія раёны Вілейская вобласці былі далучаны да генеральнай акругі Літва. Тэрыторыя Віцебскай, Магілёўскай, амаль усёй Гомельскай, усходнія раёны Мінскай і некалькі раёнаў Палескай абласцей былі ўключаны ў тылавы раён групы армій “Цэнтр”. Улада на гэтай тэрыторыі належала камандаванню ваенных і паліцэйскіх органаў. Вышэйшым органам тут з’яўляўся штаб тылу групы армій “Цэнтр”.[1]

В)Стварэнне акупацыйных органаў улады

У абласных акругах дзейнічалі камісарыяты, якія ўзначальвалі гебіткамісары. Іх апарат фарміраваўся пераважна з немцаў. Акругавыя камісарыяты забяспечвалі рэалізацыю ваенна-эканамічнай палітыкі ў межах акругі. У раёнах дзейнічалі ўправы на чале з бургамістрамі. У валасцях прызначаліся валасныя старшыні, а ў вёсках старасты. (дадатак, схема 3)

Дзейнасць акупацыйнага апарату будавалася на прынцыпах “фюрэрства”—адзінаўладдзя. Кожны гебіткамісар выдаваў загады і распараджэнні па ўласным меркаванні ці паводле ўказанняў вышэйшых германскіх інстанцый. Апошнія накіроўвалі і кантралявалі дзейнасць раённых і валасных упраў, а таксама старастаў вёсак. Апарат раённых і валасных органаў фарміраваўся пераважна з лаяльна настроеных да акупацыйных улад мясцовых асоб.

Ва ўсходняй частцы Беларусі, на тэрыторыі тылавага раёна група армій “Цэнтр”, выенна-адміністрацыйныя функцыі выконвалі палявыя і мясцовыя камендатуры. Яны надзяляліся ўсёй паўнатой улады ў зоне сваёй дзейнасці.

Пры стварэнні фашысцкай акупацыйнай адміністрацыі і паліцэйскіх фарміраванняў немцы выкарыстоўвалі беларускіх нацыяналістаў. З розных краін Еўропы гітлераўцы прывозілі да нас сваіх прыслужнікаў беларускага паходжання, якія пачыналі кар’еру яшчэ ў перыяд Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918—1920 гг. Сярод іх Р.Астоўскі, В.Гадлеўскі, К.Езавітаў, І.Ермачэнка, В.Іваноўскі, У.Казлоўскі, Ф.Кушаль, Я.Станкевіч і інш. Іх дапоўнілі прыхільнікі БНР малодшай генерацыі Ф.Акінчыц, М.Ганько, Ю.Сабалеўская, В.Тумаш, М.Шкялёнак. Да іх далучыліся мясцовыя кіраўнікі “пятай калоны” (пятай алоный называлася фашысцкая агентура ў розных краінах свету) А.Адамовіч, Н.Арсеньева, Ю.Віцьбіч, У.Гуцька, А.Калубовіч, С.Кандыбовіч, Я.Кіпель, А.Лёсік, Б.Разуля, Ю.Саковіч, С.Станкевіч, Ф.Яроміч і інш.[2]

Уся паўната ўлады належала фашысцкай ваеннай і цывільнай акупацыйнай адміністрацыі.

Галоўным сродкам падтрымання “новага парадку” былі войскі і розныя службы СС (ахоўныя атрады), СА (штурмавыя групы), СД (орган бяспекі, галоўны орган разведкі і контрразведкі), гестапа (палітычная паліцыя), жандармерыя і інш.

     2.План “Ост” і яго ажыццяўленне

А) Палітыка генацыду

Першым крокам акупантаў на захопленай тэрыторыі стала ўвядзенне абмежаванняў грамадзянскіх свабод мясцовага насельніцтва. Было абвешчана надзвычайнае становішча. Усё насельніцтва падлягала абавязковаму ўліку. Забаранялася дзейнасць усіх арганізацый, Правядзенне мітынгаў  і сходаў. Уводзіўся прапускны рэжым, дзейнічаў каменданцкі час. З першых дзён акупацыі германскія агрэсары ўчынілі масавыя забойствы камуністаў, камсамольцаў, актывістаў савецкай ўлады. З асаблівай жорсткасцю знішчалася “расавая шкодная” частка насельніцтва: яўрэі, цыгане, фізічна і псіхічна хворыя. Масавые знішчэнне людзей ажыццяўлялі асобыя аператыўныя каманды. Перад імі ставіліся задачы ўтаймавання захопленых тэрыторый, выяўленне і знішчэнне палітычна-небяспечных асоб.

Захопнікі стварылі сістэму турмаў і канцэнтрацыйных лагераў, дзе без суда і вызначэння тэрміну зняволення знаходзіліся сотні тысяч людзей.

У межах рэспублікі было створана і арганізавана 260 лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў, з якіх мала хто вярнуўся жывым. Вязнеў трымалі пад адкрытам небам, марылі голадам, заражалі інфекцыйнымі хваробамі, катавалі. У Мінску і яго ваколіцах было размешчана 5 такіх лагераў, адзні з якіх—Трасцянецкі—па колькасць знішчаных людзей стаяў на трэцім месцы пасля Асвенцыма і Майданака. Напярэдадні наступлення савецкіх войск гітлераўцы планавалі стварэнне на пярэднім краі сваёй абароны спецыяльных лагераў смерці, у якіх размяшчалі інфекцыйных хворых з мэтай масавага распаўсюджвання цяжкіх захворванняў сярод  насельніцтва і часцей Чырвойнай Арміі.

Жах выклікала і становішча ў лагерах для цывільнага насельніцтва.Найбольш вядомы лагер Трасцянец пад Мінскам.Там была пабудавана спецыяльная печ-яма, дзе спальвалі расстраляных і  атручаных газам людзей. Часта людзей спальвалі на штабелях з бярвенаў.Афіцыйная назва працэдуры-“Летні тэатр”.Беларускі мастак М.Савіцкі—адзін з былых вязняў фашысцкіх канцлагераў- стварыў цыкл карцін “Лічбы на сэрцы”, дзе паказаў  усю глыбіню чалавечай трагедыі: лютасць забойцаў і пакуты забіваемых. Адной з карцін гэтага цыкла з’яўляецца карціна “Летні тэатр”, якая адлюстроўвае  працэс знішчэння зняволеных.

Месцам масавай гібелі стаў Азарыцкі лагер смерці, створаны ў сакавіку 1944 г. Туды прывезлі больш за 50 тыс. непрацаздольных грамадзян. Сярод іх размяшчалі хворых на сыпны тыф з мэтай распаўсюджання эпідэміі. Зняволеных трымалі на адкрытай балоцістай мясціне, абнесенай калючым дротам. Вакол стаялі кулямётныя вышкі, а падыходы былі замініраваны. Голад, холад, выкарыстанне для піцця халоднай вады выклікалі пратэст зняволеных, а за гэта расстрэльвалі. На момант вызвалення ў лагеры ў жывых засталіся толькі 3480 чалавек.

Бесчалавечнымі былі адносіны нямецка-фашысцкіх захопнікаў і да дзяцей. Толькі  ў вёсцы Скобраўка Пухавіцкага раёна загінулі 1500 дзяцей, якіх прымусова зрабілі донарамі.

Акупацыйны рэжым існаваў на Беларусі з чэрвеня 1941 года па ліпень 1944 грда. Ён ажыццяўляўся згодна Інструкцыі пра асобныя вобласці, якая дапаўняла дырэктыву №21 плана “Барбароса”, распрацаваную ў сакавіку 1944 года. Адным з першых крокаў акупантаў стаў падзел тэрыторыі на асобныя часткі  (схема 2 ў дадатку). На захопленай тэрыторыі былі створаны акупацыйныя органы адміністрацыйнага кіравання. Сістэма кіравання будавалася па прынцыпу “фюрэрства” і абапіралася на сілавыя органы, якія падтрымлівалі існуючы парадак  шляхам арганізацыі масавага тэрору (дадатак, схема 1).

План “Ост” быў распрацаваны ў 1940 годзе, ён вызначыў адносіны захопнікаў да мясцовага насельніцтва. Яго дапаўнялі асобныя дырэктывы, якія здымалі з ваеннаслужачых адказнасць за злачынствы на акупіраваных тэрыторыях. А згодна “запаведзям”, зверствы ў дачыненні да насельніцтва ўзводзіліся ў ранг дзяржаўнай палітыкі.

План “Ост” прадугледжваў каланізацыю і германізацыю захопленых зямель. Паняцце “каланізацыя” мае два значэнні: 1)захоп якой-небудзь краіны і гвалтоўнае ператварэнне яе ў калонію; 2)засяленне незанятых зямель перасяленцамі.  Паняцце “германізацыя” азначае працэс насаджэння нямецкай мовы і культуры (дадатак, схема 1).

“Генеральный план «Ост» предусматривает, что после окончания войны число переселенцев для немедленной колонизации восточных территорий должно составлять 4550 тыс.чел. Это число не кажется мне слишком большим, учитывая период колонизации, равный 30 годам <…>

Согласно плану, предусматривается выселение 70 % белорусского населения с занимаемой им территории. Значит, 25% белорусов по плану главного управления имперской  безопасности подлежат анемечиванию…”[3]

На працу ў Германію былі вывезены добраахвотна або прымусова каля 380 тыс.чалавек. Вывезеныя ў Германію насілі ў на адзенні агульны знак “OST” і асобны знак для адрознення беларусаў ад украінцаў і рускіх. Пасля вайны вярнуліся толькі каля 120 тыс.чалавек, а астатнія загінулі ад голаду, хвароб, здзекаў або эмігрыравалі ў заходнія краіны.

Насельніцтва на акупіраванай тэрыторыя павінна было выконваць усе загады акупацыйных улад. Вось што аб’яўляў галоўнакамандуючы  германскімі войскамі за парушэнне насельніцтвам загадаў акупацыйных улад ад 30 ліпеня 1941 года.

“1.Запрещается:  хождение гражданского населения вне пределов своего места жительства без особого письменного разрешения ( пропуска), выданного германской воинской частью.

2.Запрещается: гражданскому населению находиться вне дома по наступлению темноты без особого письменного разрешения ( пропуска).

3.Население обянано заботиться о тщательной маскировке света в своих домах.

4.Все местные жители  населенных пунктов обязаны регистрироваться.

5.Население обязано немедленно сообщать старосте о находящихся в деревне чужих лицах.”[4]

Аснову плана “Ост” складала палітыка генацыду. ”Генацыд-знішчэнне груп насельніцтва па расавых, нацыянальных,этнічных,палітычных матывах.” Генацыд ажыццяўляўся двума шляхамі. Першы-стварэнне канцлагераў, дзе праходзіла масавае знішчэнне насельніцтва і прымусова выкарыстоўвалася праца, другі- правядзенне карных аперацый, накіраваных супраць цывільнага насельніцтва і партызан.На тэрыторыі Беларусі было створана больш за 260 канцлагераў розных тыпаў: у Бабруйску, Брэсце, Пінску-па 4,  у Глыбокім, Крычаве, Лідзе, Мінску, Маладзечна, Полацку-па 3,У Гродне, Гомелі, Віцебску-па 5, у Барысаве- 6.Становішча савецкіх ваеннаплонных было жахлівае. Знішчаліся камісары, палітработнікі, камуністы і камсамольцы, а таксама савецкія актывісты.Савецкія ваеннапалонныя выкарыстоўваліся на катаржных работах і падвяргаліся розным  катаванням і здзекам.Вось што змяшчае  запіс саветніка рэйхсканцлеру  аб лагеры ваеннапалонных у горадзе Мінску ад 20 ліпеня 1941года.

“В лагере для военнопленных в Минск находится приблизительно 100тыс. военнопленных и 40 тыс. гражданских военнопленных.       Военнопленные, проблема которых едва ли разрешима, живут по 6-8 дней

Без пищи, в состоянии вызванной голодом животной апатии, и у них одно стремление: достать что-либо съедобное.”[5]

На тэрыторыі Беларусі было больш за 100 гета, у якіх гітлераўцы сагналі больш за 100 тысяч яўрэяў, як жыхароў рэспублікі, так і яўрэяў з Германіі і іншых краін. Утрымлівалі іх за калючым дротам ва ўмовах вялікай скучанасці, антысанітарыі, голадаў, здзекаў.

21—23 кастрычніка 1943 года было здзейснена адно з самых крывавых злачынстваў фашызму—масаве знішчэнне яўрэяў у мінскім гета і ў Трасцянецкім лагеры смерці, дзе загінула амаль што 100 тысяч яўрэяў.

“ Из донесения генерального комиссара Белоруссии Кубе рейсхкомиссару Остланда лозе о борьбе с партизанами и репрессиях против евреев в генеральном округе Белорусси от 31 июля 1942 года

…за последние 10 недель в Белоруссии ликвидировано около 55 тыс. евреев. В Минской области евреи полностью истреблены, причем от этого не пострадала вербовка рабочей силы. В преимущественно польской области Лида ликвидированно 16 тыс. евреев, в Слониме 8 тыс. и т.д.<…>

В городе Минске 28 и 29 июля были ликвидированы 10 тыс. евреев, из них 6,5 тыс. русских евреев, преимущественно стариков, женщин и детей…”[6]

Канцлагеры, турмы, гета дзейнічаль амаль што ў кожным раёне Беларусі. Паступова працэс знішчэння сваіх ахвяр гітлераўцы механізавалі: атручавлі ў спецыяльна прыстасаваных для гэтага памяшканнях—“geswagen” (душагубках). Жорсткай расправе падлягалі ваеннаслужачыя, да якіх гітлераўцы адносілі практычна ўсіх мужчын ва ўзросце 15—55 гадоў, што знаходзіліся ў непасрэднай дзейнасці ад раёнаў ваенных дзеянняў.

Жорсткасць акупацыйнага рэжыму пастаянна ўзмацнялася. Вынішчаліся цэлыя раёны, якія ператвараліся ў “зоны пустыні”. У мэтах барацьбы з антыгерманскім супраціўленнем, падаўлення камуністычнай ідэалогіі і застрашвання насельніцтва шырока выкарыстоўваліся карныя экспедыцыі. За час акупацыі Беларусі захопнікамі было праведзена звыш 140 значных карных аперацый. Першая—“Прыпяцкія  балоты”—адбылася ў ліпені-жніўні 1941г. на тэрыторыі Брэсцкай, Мінскай, Пінскай і Палесскай абласцей. У час гэтай аперацыі фашысты расстралялі 13788 чалавек, спалілі шмат вёсак. Найбольш буйнымі карнымі аперацыямі з’яўляліся “Арол”, “Трохвугольнік”, “Чароўная флейта”, “Котбус”, “Герман”.[7]

Нямецка-фашысцкія акупанты жорстка распраўляліся з мірным насельніцтвам. Нярэдка гітлераўцы заганялі людзей у будынкі, зачынялі дзверы і падпальвалі. Людзі паміралі пакутлівай смерцю.

Многія населеныя пункты знішчаліся па некалькі разоў. Так, у Віцебскай вобласці 243 вёскі спальвалі двойчы, 83—тройчы, 22—чатыры і больш разоў; у Мінскай 92 населеныя пункты двойчы, 40—тройчы, 16—чатыра разы і болей.

Нямецка-фашысцкія агрэсары не ведалі літасці. Нярэдка яны выкарыстоўвалі дзяцей, асабліва з дзіцячых дамоў, у якасці донараў. Мясцовае насельніцтва прыцягвалася для расчысткі замініраваных участкаў, было жывым шчытом у баявых аперацыях супраць партызан і войскаў Чырвонай Арміі. У выніку няўмыснага вынішчэння, варварскіх бамбардзіровак і абстрэлаў на тэрыторыі СССР загінула больш за 7 млн. мірных жыхароў.

Б)Хатынь—сімвал трагедыі беларускага народа

22 сакавіка 1943 года спецыяльны карны атрад фашыстаў акружыў вёску. Не адзін з дарослых людзей не змог застацца незаўважаным. Толькі траім дзецям—Валодзе Яскевічу, яго сястры Соні і Сашу Жалабковічу—удалося схавацца ад гітлераўцаў.

Усё астатняе насельніцтва Хатыні фашысты сагналі ў сарай. Сюды прывялі сем’і Іосіфа і Ганны Бараноўскіх з 9 дзецьмі; Аляксандра і Аляксандры Навіцкіх з 7 дзецьмі; столькі ж дзяцей было ў сям’і Кзіміра і Алены Уотка, самаму маленькаму, Юзіку, споўніўся адзін год. У сарай прыгналі сталых людзей: І.І.Рудак, С.К.Мірановіч, Ю.А.Карабан, Р.С.Жалабовіча і зусім маленькіх двухгадовых Мішу Жалабковіча, Лену Мірановіч, Вову Карабана.

Калі ўсё наельніцтва вёскі было сагнана ў сарай, гітлераўцы зачынілі дзверы, абклалі сарай саломай, аблілі бензінам і падпалілі.

149 жыхароў Хатыні зажыва згарэлі ў агні. Сярод іх—75 дзяцей. Вёску карнікі абрабавалі і спалілі.

Знікла яшчэ адна вёска з геаграфічнай карты Беларусі.

Не ўсе хатынцы загінулі, як лічылі карнікі.

Тры чалавека—Віктар Жалабковіч, Антон Бараноўскі, Іосіф Камінскі выйшлі жывымі з полымя. Яны выжылі, каб яшчэ раз сказаць вайне “не”!

“…Калі пад напорам дзесяткаў людзей рухнулі дзверы сарая і людзі, поўныя жаха, кінуліся ўрассыпную, фашысты адкрылі па ўцекачам агонь. У гаручым падзенні, моцна трымаючы за руку сямігадовага Віцю, бегла Ганна Жалабковіч. Яна старалася прыкрыць сына ад куль. І раптам звалілася. Так і праляжаў ён у трупа самага роднага чалавека—двойчы падараваўшы яму жыццё.

З дзевяці дзяцей Іосіфа і Ганны Бараноўскіх у жывых застаўся адзін—дванаццацігадовы Антон. Выбегшы з пылаючага сарая ён быў паранены ў абедзве нагі, зваліўся, і фашысты рашылі, што ён мёртвы.

Апошні сведка хатынскай трагедыі—Іосіф Іосіфавіч Камінскі. Паранены, абгарэлы, ён знайшоў свайго сына Адама і ўчуў яго апошнія перадсмяротныя словы.

У памяць беларускіх вёсак, знішчаных нямецка-фашысцкімі захопнікамі, у студзені 1966 г. было прынята рашэнне аб стварэнні мемарыяльнага комплекса “Хатынь””.[8]

Беларускія архітэктары М.Ю.Градаў, В.П.Занковіч, Л.М.Левін, скульптар С.І.Селіханаў і галоўны інжынер В.П.Макарэвіч распрацавалі праект комплекса.

Аўтары мемарыяла змаглі глыбока асэнсаваць трагедыю мірных савецкіх людзей.

3. Акупацыйны рэжым на тэрыторыі Астравецкага раёна

А)Устанаўленне акупацыйнага рэжыму

Астравец быў акупіраваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі 27 чэрвеня 1941 г. Акупацыйны рэжым устаноўлены гітлераўцамі на захопленай тэрыторыі, распрацоўваўся загаддзя, яшчэ да нападу на Савецкі Саюз

На захопленых тэрыторыях фашысты адкінулі ўсе міжнародныя прававыя нормы і ўстанавілі “новы парадак”—жорсткі каланізацыйны рэжым беззаконня.

Насельніцтва было пазбаўлена элементарных правоў і свабод. Уся ўлада належыла ваенный і цывільнай адміністрацыі, з якой, на падставе пералічаных вышэй дакументаў, загаддзя здымалася ўсялякая адказнасць за любыя злачынствы ў адносінах да мірнага насельніцтва. Асноўнымі сродкамі падтрымання парадку былі тэрор, надзвычайнае становішча.

Фашысты фактычна ліквідавалі дзяржаўнасць Беларусі і расчлянілі яе тэрыторыю. Менавіта ў акругу “Літва” ўвайшоў Астравецкі раён разам з Ашмянскім, Свірскім, Відзаўскім, Браслаўскім і часткамі Смаргонскага і Пастаўскага раёнаў.

Германскім міністэрствам па справах акупаваных заходніх тэрыторый быў дадзены загад, які дазваляў вяртаць былым уладальнікам маёмасць канфіскаваную савецкай уладай. Уласнасць, нерухомасць фашысты абяцалі найперш тым, хто падтрымае “новы парадак”, нямецкую армію і адміністрацыю. Нацысты падкрэслівалі, што яны знішчыюць толькі бальшавікоў, камуністаў, тых, хто не хочы скарыцца, а тым, што прынялі “новы парадак”, абяцалі “шчаслівае жыццё” на сваёй сядзібе.

Насельніцтва абкладалася непасільнымі падаткамі. Натуральныя падаткі па Віленскай акрузе складаліся з 6 пудоў зерня з га, 20 кг мяса з га, ½ літра малака з каровы ў дзень і 1800 рублёў з участка зямлі ў 20 га. Грашовы падатак з кожнай жывой галавы як з жывёл, так і людзей складаў 50 рублёў. Ўа невыкананне паставак людзей каралі, забіралі карову.

 З першага месяцу вайны пачаўся рзгул фашысцкага тэрору. Бязлітасна распраўляліся гітлераўцы з савецкімі актывістамі, якія заставаліся на акупіраванай тэрыторыі, работнікамі сельсаветаў, калгаснікамі. Так у першыя дні вайны загінуў старшыня Жукойненскага сельскага савета К.А.Гамбіцкі, які не паспеў адысці з войска Чырвонай Арміі. Ён быў люта закатаваны фашыстамі.

Акупанты пасля здзекаў забілі былога старшыню сельсавета, жыхара вёскі Скярдзімы Браніслава Вікеньцьевіча Лаздоўскага, А потым расправіліся з Казімірам Ермаком, Канстанцінам Лаздоўскімі іншымі дэпутатамі.

 За сувязь з партызанамі быў расстраляны першы дэпутат Варнянскага сельсавета М.І.Гейба. Яго прывезлі ў Варняны і на вачах жыхароў расстралялі.

У в.Міхалішкі ваеннапалонных растрэльвалі ў глыбокім рове, дзе працякаў невялічкі ручай. Расстрэлы праходзілі і ў другім месцы за мастом, дарога па якому вяла да бальніцы. Як потым высветлілася, многіх савецкіх ваеннапалонных, акружэнцаў і партызан уратаваў ад смерці міхалішкаўскі ксёндз Сакалоўскі.

Працаздольнае насельнічтва вывозілася на прымусовыя работы ў Германію. Па развёртцы кожная вёска павінна была накіраваць па 25 мужчын і жанчын. На зборныя пункты з’яўлялася мала людзей. Таму акупантамі праводзіліся аблавы. Насельніцтва ўцякала ў лясы. Многія не вярнуліся з Германіі, загінулі ад непасільнай працы, цяжкіх умоў жыцця, здзекаў.

“Адным з самых жахлівых бакоў акупацыйнага рэжыму быў генацыд у адносінах да яўрэйскага насельніцтва. Антысемітызм гітлераўцы зрабілі асноўным пунктам сваёй прапаганды, якая была накіравана на насельніцтва Беларусі. Паводле ўказання Гітлера фашысцкія вярхоўныя ўлады летам 1941 г. пачалі распрацоўваць план “канчатковага вырашэння” яўрэйскага пытання. Гэтае вырашэнне азначала поўную ліквідацыя яўрэяў. Звярыную палітыку савецкіх людзей яўрэйскага насельніцтва гітлераўцы з беспрыкладнай жорсткасцю праводзілі на ўсёй тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і на Астравеччыне. Так вялікая група жыхароў Аставеччыны яўрэйскай нацыянальнасці была вывезена ў яўрэйскае гета, а потым знішчана. Яўрэям забаранялася пакідаць гета, мяняць жыхарства і кватэры ў гета, карыстацца тратуарамі, грамадскім транспартам, наведваць школы. Яны мусілі насіць на адзенні апазнавальныя знакі, акруглыя латкі і шасціканцовыя зоркі жоўтага колеру, нарукаўныя павязкі з такімі ж зоркамі. Ух ганялі на прымусовыя цяжкія работы, пры якіх людзі паміралі ў нялюдскіх умовах.

Адно з месцаў масавага растрэлу яўрэяў было вызначана паблізу вёскі Кемелішкі. У Кямелішкаўскім гета загінула 360 чалавек, па зверску замучаных гітлераўцамі 24 кастрычніка 1943 года.

Усяго за годы акупацыі ў г.п.Астравец і раёне гітлераўцы знішчылі 541 мясцовага жыхара”.[9]

Б)Трагедыя ў Кемелішках

У кастрычніку 1943 года пасля акупацыі Астравецкага раёна ў вёсцы Кемелішкі нямецка-фашысцкімі захопнікамі было створана гета, у якім утрымліваліся грамадзяне яўрэйскай нацыянальнасці—жыхары мястэчка Кемелішкі і навакольных вёсак.

Відавочцы тых падзей сведчаць, што для асоб, якія ўтрымліваліся ў гета, былі створаны невыносныя ўмовы. Ім забаранялася выхоўваць навароджаных дзяцей. Немаўляты, якія нарадзіліся ў гета, бясследна знікалі.

24 кастрычніка 1943 года ў вёсцы Кемелішкі з Вільнюса прыехала брыгада карнікаў, у склад якой уваходзілі нямецкія салдаты дывізіі  СС і літоўцы, што знаходзіліся на службе ў нямецкай арміі. Частка салдат была накіравана для капання магілы ў маёнтку малыя Свіранкі, што размешчаны недалёка ад вёскі Кемелішкі.

Пасля таго, як людзей сагналі, перад імі выступіў афіцэр. У сваёй прамове заявіў, што па загаду фюрэра ўсе яўрэі, як непаўнацэнная і шкодная нацыя, якая перашкаджае ўсталяваннбю “новага парадку” ў Еўропе, павінна быць знішчана.

“Людзей пастроілі ў калону па чатыры чалавекі і пад узмоцненым канвоем павялі да падрыхтаванай магілы. Пры гэтым усім фізічна моцным жанчынам звязалі рукі. Усяго ў калоне налічвалася ад 350 да 400 чалавек—мужчын і жанчын, старых і маладых.

Каля магілы людзей партыямі па некалькі дзесяткаў чалавек раздзелі да нацельнай бялізны, загадвалі спускацца ў магілу і класціся тварам уніз. Ужо ляжачых растрэльвалі з аўтаматаў, на забітых клалі чарговыя партыі і зноў забівалі, выратавацца нікому не ўдалося.

Мясцовым жыхарам у час расстрэлу катэгарычна забаранялася выходзіць з хат. Калі нехта з людзей імкнуўся парушыць забарону, то падвяргаўся абстрэлу.

У 1945 годзе савецкімі ўладамі было праведзена ўскрыццё магілы з мэтай выяўлення маштабаў трагедыі. Вось вытрымкі з акта:

28 сакавіка 1945 года праведзена ўскрыццё магілы расстраляных мірных грамадзян яўрэйскага насельніцтва, якія ўтрымліваліся ў гета ў вёсцы Кямелішкі. 

Забойства людзей адбывалася выстраламі ў галаву разрыўнымі кулямі, аб гэтым сведчыць раздрабленне чэрапаў”.[10]

В) Лёс яўрэйскага насельніцтва в.Варняны Астравецкага раёна ў часы ВАВ

Да прыходу фашыстаў у Варнянах пражывала каля 50 яўрэяў. Трымалі свае крамы, карчму, пякарню, рэстаран. Быў свій равін і сінагога. Былі сярод іх шавец, краўчыха, цырульнік.

Дзве сям’і на той час былі заможныя: мелі па 30 га зямлі, трымалі па 30 кароў, наймалі парабкаў і добра ім плацілі. Размаўлялі яўрэі на польскай і рускай мовах, а паміж сабой толькі па-яўрэйску.

Немцы з’явіліся ў Варнянах на матацыклах і конях. Размясцілі ў вёсцы свій штаб. Жылі ля ставоў у палатцы. Адразу сталі патрабаваць у мясцовага насельніцтва курэй, яйкі, малако, гародніну. Абавязалі жыхароў здаваць збожжа.

Усё насельніцтва прымусілі хадзіць на працу. Рабочы дзень пачынаўся ў 7 гадзін раніцы па сігналу і працягваўся да захаду сонца.

На тым месцы, дзе цяпер знаходзіцца аптэка, фашысты паставілі слуп, ля яго растралялі мірных жыхароў: Гейбу з Загазі і Сыса з Чэрнішак за сувязь з партызанамі. Да месца іх пакарання былі сагнаны ўсе жыхары Вырнян.

Гаспадаром у Варнянах стаў капітан Квятко. Размаўляў па-польску. Акрамя немцаў, у Варнянах размясціліся літоўцы і латышы, якія ваявалі на баку фашыстаў.

Усіх яўрэяў сагналі ў гета, якое размяшчалася на сучаснай вуліцы Савецкай. Яно было абнесена дашчатым плотам вышынёй 3 м., зверху знаходзіўся калючы дрот. Яўрэяў вадзілі на розныя работы. Тых, хто не мог працаваць па хваробе або старасці, білі гумовымі палкамі. Адзін з яўрэяў Гіцаль Фулюра паспрабаваў уцячы, але быў застрэлены. Іх вывозілі ў бок Міхалішак, тлумачылі, што на работу, а на самай справе на расстрэл.

4. Дзейнасць калабарацыяністаў

     Калабарацыянізм-супрацоўніцтва пэўных асоб з германскімі захопнікамі ў краінах, якія былі акупіраваны ў часы Другой сусветнай вайны.

Асобныя калабарацыянісцкія  з’явы мелі месца і ў Беларусі. У кастрычніку 1941 г. была створана Беларуская народная самапомач (БНС), узначаленая І.А.Ермачэнкам, якая павінна была займацца вярбоўкай і вывазам насельніцтва на прымусовую работу ў “трэці рэйх”, арганізацыяй вайсковай справы, школьнай адукацыі, аховай здароўя, культурай і прапагандай вайсковага нацызму. Акрамя таго, калабарацыяністы арганізавалі Беларускае народнае тавараства, беларускія прафсаюзы і судовыя структуры. Пры кіраўніцтве БНС была створана Цэнтральная рада, члены якой назначаліся і звальняліся гаўляйтэрам В.Кубэ. Дзейнічалі і мясцовыя органы БНС. Для барацьбы супраць партызан і падпольшчыкаў БНС разгарнула работу па стварэнні вайсковай арганізацыі—Беларускага корпуса самааховы (БКС). Яго камандуючым быў назначаны І.А.Ермачэнка.

29 чэрвеня 1942 г. В.Кубэ абвясціў аб яго заснаванні БКС. Аднак ужо вясной 1942 г. гэта арганізацыя была ліквідавана германскімі органамі кіравання, якія лічылі, што БКС не выканаў ускладзеныя на яго задачы.

У доўгатэрміновай палітыцы германскіх улад стаўка рабілася на моладзь, якую імкнуліся ўцягнуць у сферу эканамічных і палітычных інтарэсаў гітлераўскай Германіі. З гэтай нагоды ішла актыўная работа па арганізацыі маладзёжных саюзаў накшталт германскага “Гітлерюгенда”. 22 чэрвеня 1943 г. было абвешчана аб стварэнні Беларускага саюза моладзі. Каля трох месяцаў працягвалася арганізатарская работа па стварэнні СБМ. Згодна з яго статутам у члены арганізацыі маглі ўступаць толькі юнакі і дзяўчаты беларускпй нацыянальнасці 10—20 гадовага ўзросту. Былі адкрыты школы па падрыхтоўцы кіруючых кадраў СМБ у Мінску, Альберціне, Драздах і Фларыянаве. Пры кіруючым штабе ў Мінску рыхтавалася вышэйшае кіраўніцтва СМБ. Вясной 1944 г. былі заснаваны Саюз рускай моладзі, Саюз барацьбы. Супраць бальшавізму, Саюз татарскай моладзі. Галоўнай мэтай саюзных арганізацый было выхаванне маладога пакалення ў духу нацыянал-сацыялізму.

Каб прыцягнуць мясцовае насельніцтва да рэалізацыі акупацыйнай палітыкі, германскія ўлады 27 чэрвеня 1943 г. стварылі дарадчы орган—Беларускую раду даверу. У яе склад увайшлі лідэры грамадскіх калабарацыянісцкіх арганізацый на чале з бургамістрам мінска В.Л.Іваноўскім. У верасні-лістападзе 1943 г. акупацыйныя ўлады пры падтрымцы рады пачалі прымусовую мабілізацыюў беларускія паліцэйскія батальёны.

“Да канца 1943 г. былі створаны тры батальёны ў гарадах Мінску і Слоніме, Сноў Нясвіжскага раёна  колькасцю 1481 чалавек. Усяго да пачатку сакавіка 1944 г. было арганізавана 7 батальёнаў у складзе 3648 чалавек.

У снежні 1943 г. акупацыйныя ўлады абвясцілі аб стварэнні Беларускай Цэнтральнай рады (БЦР)—марыянетачнага ўрада, узначаленага прэзідэнтам Р.К.Астроўскім. Рада разгарнула дзейнасць Беларускай краёвай абароны (БКА). БЦР атрымала дазвол нямецка-фашысцкіх улад на правядзенне прымусовай мабілізацыі мясцовага насельніцтва ў БКА. 6 сакавіка 1944 г. была аб’яўлена мабілізацыя мужчын 1908—1924 гадоў нараджэння. За нез’яўленне на зборны пункт пагражала смяротнае пакаранне. Да канца сакавіка 1944 г. былі гвалтоўна мабілізаваны каля 25 тыс.чалавек, які пазней удзельнічалі ў  гаспадарчых работах, ахове збудаванняў і складаў, прыцягваліся да барацьбы супраць партызан. Мабілізацыя ў БКА таксама была выкарыстана для прымусовага вывазу рабочай сілы ў Германію”.[11]

Пасля перамог Чырвонай Арміі і пад уздзеяннем партызанскай агітацыі БКА распалася. Многія з мабілізаваных перайшлі ў партызанскія атрады.

Апошняй акцыяй калабарацыяністаў стаў Другі Усебеларускі кангрэс, які адбыўся 27 чэрвеня 1944 г. у Мінску, калі чырвоная Армія ўжо падыходзіла да горада.

   Сход бургамістраў, начальнікаў паліцыі, членаў БЦР і іншых “дэлегатаў беларускага народа” абвясціў сябе “паўнапраўным і найвышэйшым прадстаўніком беларускага народа”.

Кангрэс выказаў непрызнанне БССР  як формы беларускай дзяржаўнасці і аб’явіў неправамоцнам усе польска-савецкія пагадненні, што датычыліся Беларусі. Не закончыўшы работы “кангрэсмены” збеглі ў Кёнінсберг, ак затым перабраліся ў Берлін. Апынуўшыся на захадзе, многія з іх актыўна ўдзельнічалі ў германскіх вайсковых фарміраваннях і вялі барацьбу супраць Чырвонай Арміі.

ІІІ. Заключная частка. Памяць аб вайне

У Беларусі няма такога кутка, які не стаў бы месцам здзяйснення народнага подзвігу. І няма на нашай зямлі месца, дзе не шанавалі б нашыя подзвігі. Абеліскі і помнікі, мемарыяльныя комплексы, Курганы Славы… Іх у Беларусі амаль 16 тысяч. Каля падножжа многіх з іх гарыць Вечны агонь. Яны раскрываюць веліч подзвігаў людзей у імя свабоды і незалежнасці Радзімы.

Помнікі—ад слова памяць, а таму іх так шмат на беларускай зямлі, таму што вечная памяць людская пра дні вайны назаўсёды.

Некалькі год таму назад ў Мінску быў адкрыты мемарыяльны комплекс “Яма”. Гэта помнік—знак ушанавання памяці ахвяр фашызму—масавых пагромаў яўрэяў 1941—1944 г. у мінскім гета. У даваенныя часы каля скрыжавання вуліц Ратамская і Заслаўская знаходзілася яма (кар’ер), дзе жыхары бралі пясок для будаўнічых работ. У гады акупацыі Мінска фашысты выкарыстоўвалі яму для пахавання шматлікіх ахвяр мінскага гета.

Гэта бронзавая скульптурная група “Апошні шлях” уздоўж спуску ў яму: 27 перапленценых паміж сабой фігур—ценяў, якія ідуць на расстрэл.

На акупіраваных тырэторыях СССР і краін Еўропы нямецка-фашысцкія захопнікі ажыццяўлялі жудасныя планы, накіраваныя на ліквідацыю дзяржаўнага ладу, эканамічнае рабаванне і масавае знішчэнне насельніцтва. Акупацыя Беларусі  прывяла да разбурэння дзяржаўных органаў кіравання. Дзейнасць савецкіх германскіх арганізацый забаранялася. Планамерна ажыццяўляліся палітыка генацыду і насаджэння насельніцтву антычалавечай ідэалогіі.

У заключэнні даследавання магчыма зрабіць вынік аб тым , што акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі насіў зверскі, жудасны і  антычалавечны характар. Сістэма адміністрацыйнага кіравання давала неабежаваную ўладу акупантам ў дачыненні да мірнага насельніцтва. Усталяванне новага рэжыму, рабаванне і катаванні насельніцтва, знішчэнне цэлых вёсак, здзекі над мірнымі людзьмі, выклікалі масавую барацьбу з захопнікамі на ўсёй тэрыторыі Беларусі.

Спіс літаратуры

1. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа, Мн., БДУ 2004г.
2. Гісторыя Беларусі 11 кл. Мн., “Народная асвета “ 2002г.
3. Гісторыя Беларусі ў двух частках. Мн., “Універсітэцкае” 1998г.
4. Лазіцкі В.Л. Гісторыя Беларусі ў 3-х частках (частка 3) Мн., “ТэтраСістэмс” 2007 г.
5. Нарысы гісторыі Беларусі ў 2-х частках (частка 2) Мн., “Беларусь” 1994
6. Памяць. Астравецкі раён. Мн., “Беларуская энцыклапедыя” 2004г.
7. Усенародная барацьба супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў, Мн., “Беларусь”1983
8. “Хатынь”, Мн. “Беларусь” 1980 г.

Святыні зямлі Спондаўскай

     Той, хто хоць аднойчы пабываў у паўночна-заходняй частцы Астравецкага раёна Гродзенскай вобласці, назаўсёды запомніць гэты чароўны азёрны куточка і палюбіць яго. Спондаўшчына выдзяляецца выключным хараством тутэйшых мясцін і цікавейшымі людзьмі – як у мінулым, так і сучаснікамі.

     Прапануем бліжэй пазнаёміцца з гэтым самабытным і непаўторным краем, судакрануцца з яго гістарычнымі і духоўнымі каштоўнасцямі, святынямі зямлі Cпондаўскай.

     Пачатак маршруту – вёска Спонды. Яна знаходзіцца на адлегласці 8 км ад тракта Полацк – Вільня. Існуе некалькі версій расшыфроўкі назвы Спонды. Калі ехаць па дарозе Страчанка – Спонды, то, пад’язджаючы да Жукойняў Жалядскіх добра бачна, што вёска размешчана на доўгім пагорку. Дык вось, кажуць, што некалі даўно вёскі не было, людзі жылі на хутарах, па нізінах, а потым сталі перасяляцца ў вёску . Адсюль і назва – прыйшлі, перасяліліся са споду. На жаль, колькасць насельніцтва вёскі паступова змяншаецца. . Тут дзейнічае наша Спондаўская сярэдняя школа, магазін, ФАП, бібліятэка. У Спондаўскай школе дзейнічае музей баявой славы імя Ф. Р. Маркава, які расказвае пра баявую дзейнасць партызанскай брыгады імя Варвшылава ў гады Вялікай Айчыннаы вайны. У саміх Спондах і навокал баявых дзеянняў не адбывалася. Але немцы часта заязджалі лавіць “бандытаў”: так яны называлі партызан. Два тыдні немцы сталялі ў вёсцы. Жылі ў гумнах. Забіралі ў сялян малако, яйкі – успаміналі жыхары.

     На спондаўскай зямлі столькі прыгожых мясцін. Сярод іх – вёска Жукойні-Жалядскія. Назва вёскі балцкага паходжання. Жукойні ад літоўскага слова Zuklis – рыбак. У ёй знаходзіцца адна з галоўных святынь нашай зямлі – касцёл Маці Божай Шкаплернай.  У 1621 г. у Жукойнях з’явіліся манахі ордэна кармелітаў, якія ў 1622 г. для “сваёй выгады і патрэб падданых” збудавалі невялікі драўляны касцёл. У спецыяльным скляпенні пад касцёлам у 1628 г. пахавалі астанкі фундатара касцёла Войцеха Хлюдзінскага. З часам узвялі цэлы комплекс жылых будынкаў для манахаў, плябанію, гаспадарчыя пабудовы.

     Жалядскі касцёл лічыцца філіялам Свірскага. Праз 200 гадоў у 1820 г. кармеліты пабудавалі новы, прасторнейшы драўляны касцёл пад вызнаннем Беззаганага Зачацця Найсвяцейшай Панны Марыі і Св. Войцеха. Стварылася асобная Жалядская парафія. З часам кармеліты вырашылі пабудаваць новы касцёл пад эгідай Божай Маці Шкаплернай, паколькі Панна Марыя лічыцца патронкай кармелітаў. У 1860-я  гг. царскімі ўладамі касцёл быў закрыты пасля паўстання 1863 – 1864 гг. і перароблены ў праваслаўную царкву. У 1908 г. царква згарэла. На сродкі казны на месцы згарэлай была пабудавана новая каменная царква. Мураваная царква праіснавала два гады. У 1914 г. кайзераўскія ўлады дазволілі католікам аднавіць парафію. Царква была рэканструявана пад касцёл. Пры гэтым была зменена накіраванасць алтара на захад. Памяшканне царквы стала прэсбітэрыем, да якога прыбудавалі асноўны зруб – трысцен з арачнымі вокнамі, над уваходам усталявалі хоры з фісгармоніяй. Касцёл як самастойная парафія дзейнічаў да 1940 г. З 1948 г. у Жалядзях забаронена мець святара. Але парафіяне ўсё роўна збіраліся кожную нядзелю і ў каталіцкія святы спачатку ў касцёле, а калі на дзверы павесілі замок – на прыступках святыні. З 1990 г. касцёл адноўлены, атынкаваны сцены і прыбудавана вежачка-сігнатурка на галоўным фасадзе, прызначаны служыцель. Касцёл дзейнічае і цяпер.

     З канца ХІХ ст. статус мястэчка набываюць Клюшчаны. У 20-я гг. ХХ ст. тут пражывае больш за 120 жыхароў. Працуе тэлефон, пошта, школа, дзейнічае касцёл, маецца паліцэйская ўправа, раміза (пажарная), фельчар. Гандаль прадстаўлены 7 магазінамі-лаўкамі: баваўняных вырабаў, галантэрэя, “Васількі” (па продажы садавіны, гародніны, насення і саджанцаў), спажывецкіх тавараў, тытунёвых вырабаў, алкагольных напояў, па продажу мяса. У наваколлі знаходзілася цагельня Сволькенаў.

    У цэнтры Клюшчан знаходзіцца касцёл -  помнік драўлянага дойлідства з элементамі неаготыкі. Заснаваны ў 1770 г. манахамі-аўгустынцамі на сродкі Юзафа Корсака. У 1778 г. створана Клюшчанская парафія, высвечаная пад эгідай святога Яўхіма Каламбрыйскага. Першым святаром быў Марцін Зубовіч. У 1897 – 1901 гг. касцёл перабудаваны ў сувязі з павелічэннем колькасці парафіі да 2 227 чалавек. У пачатку ХХ ст. у касцёле працуе святар і паэт Канстанцін Стаповіч (вядомы як Казімір Сваяк). Тут малады святар акрамя душпастырскай работы разгарнуў вялікую асветніцка-культурную дзейнасць. Стварыў хор у складзе 40 чалавек, потым арганізаваў гурток беларускай моладзі “Хаўрус сваякоў”, які ладзіў канцэрты, ставіў спектаклі, у тым ліку напісаныя самім ксяндзом.

     З Клюшчанскім касцёлам звязаны лёс яшчэ аднаго дзеяча беларускай культуры пачатку ХХ ст., святара, паэта. пісьменніка, драматурга і перакладчыка, ураджэнца в. Лакцяны Яна Семашкевіча, вядомага пад псеўданімам Янка Быліна. У Клюшчанскім касцёле яго хрысцілі. Тут жа ў 1907 г. ён, выпускнік Віленскай духоўнай семінарыі, правёў сваю першую імшу. У гады савецкай улады касцёл быў закрыты для веруючых. Яго дзейнасць адноўлена ў 1989 г.

     Маляўнічасцю краявідаў вылучаецца сядзіба Шайкуны. Размешчана яна на значным аддаленні ад в. Клюшчаны. Двор у Шайкунах вядомы з ХVІІ ст. Верагодна, ён належаў уладальнікам Клюшчан Корсакам, а затым – Шырынам. У 1840 г. маёнткам валодаў суддзя Ігнацій з роду Сволькенаў, які паходзіў са Швецыі. Парадная частка сядзібы павернута ў бок капліцы, пабудаванай у 1840 г. Ігнаціем Сволькенам сярод ляснога масіву. Тэрыторыя вакол яе добра спланавана. “Вось месца Майго супакою навекі: тут буду жыць, бо яго ўпадабаў” – гэты надпіс быў на капліцы. Патронам быў абраны св. Міхал, у гонар жонкі Міхаліны. Гэтая фамільная капліца служыла ўсыпальніцай Сволькенаў. Тут быў нават невялікі арган. У 1950-х гг. капліца была разрабавана, у тым ліку быў здзёрты і надпіс, выцягнуты труны, у якіх, напэўна, шукалі каштоўнасці. Летам 2001 г. нашчадак Сволькенаў Магдалена Ожэховска прыехала з Польшчы і з дапамогай мясцовых людзей астанкі Сволькенаў былі перазахаваны на Клюшчанскія могілкі.

     Шмат чаго цікавага можна расказаць і ўбачыць на спондаўскай зямлі. Але найлепш самім прыехаць і паглядзець на гэтыя цудоўныя мясціны.

ЛІТАРАТУРА

1. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць.

Мн. “Беларуская савецкая энцыклапедыя” імя П. Броўкі, 1986.

2. Памяць. Астравецкі раён. Мн. “Беларуская энцыклапедыя”, 2004.
3. Матэрыялы школьнага музея імя Ф. Р. Маркава.

Введение

А может, не было войны?      

И людям всё это приснилось.

Опустошенная земля,             

Расстрелы и концлагеря         

Хатынь и братские могилы?  

А может, не было войны?      

И мир её себе придумал?       

Но почему же старики            

Так плачут в мае от тоски      

И память помнится                 

Друзьями павшими.               

      Белорусский народ, как никакой другой, знает цену победы. С первых часов войны миллионы советских людей разных национальностей, поколений и социальных слоев встали на защиту Родины, взялись за оружие. Даже тяжелые потери Красной Армии в начале войны не сломили волю народа, его готовность защищать свое государство. На фронте и в тылу, в партизанских отрядах и подполье, преодолевая неимоверные трудности, неся огромнейшие жертвы, советские люди совершили подвиг, которого еще не было в мировой истории, превратив трагедию в триумф, горечь поражений – в праздник Победы.

      Именно на земле Беларуси, России и Украины была остановлена неудержимая машина вермахта. На советско-германском фронте произошли крупнейшие битвы. Советский народ, прилагая невероятные усилия, внес главный вклад в победу антигитлеровской коалиции над фашистской Германией.

      В чем же заключается смысл антифашистского сопротивления на оккупированных территориях?

      Как вели себя фашисты на захваченных землях?

      Какой характер носило партизанское движение?

      Какой вклад внесла бригада им. Ворошилова в партизанское движение на территории Советского Союза?

     Именно на все эти вопросы я попробую найти ответы в данной работе.

Основная часть

     1.Партизанское движение

     Идейные основы

Партизан - добровольный участник вооруженной борьбы на занятой противникам территории. Партизанское движение - вооруженная борьба широких слоев населения, объединенного в организованные формирования на оккупированных территориях, против агрессоров за свободу и государственную независимость. Организаторами партизанского движения являлись коммунисты и командиры Красной Армии. Партизанское движение имело общенародный характер. Бригады и отряды пополнялись за счет местного населения. Партизаны защищали интересы народа и опирались на его поддержку. На основе отдельных партизанских отрядов с весны 1942г. начали создаваться партизанские бригады. Обычно бригада объединяла 3-7 отрядов общей численностью до тысячи и более человек.

     Партизанское движение на Мядельщине начало зарождаться в 1941году. Действия немногочисленных антифашистских групп носили диверсионно-террористический характер ( убийство полицейских, разрушение телефонной связи, поджоги вражеских складов с горючим, боеприпасами).

     Партизанское соединение на территории Мядельского района

В Мядельский район была направлена группа в составе 3 человек, возглавляемая Ф.Г.Марковым. Группа Маркова объединила вокруг себя ряд местных групп, к весне 1942г. переросла в отряд им. Суворова. В ноябре 1942 года разрозненные группы и отряды объединились в партизанскую бригаду им. Ворошилова, командиром которой стал Герой Советского Союза Федор Григорьевич Марков. Это самое крупное партизанское соединение на территории Мядельского района. (Приложение1) А всего в районе действовало 5 партизанских бригад. Также одно время в Нарочанских лесах размещались базы литовских партизан.

      «Партизанская столица»

     Местом дислокации партизанской бригады им. Ворошилова был выбран лесной массив около деревни Черемшицы. (Приложение 2) «Партизанская столица» - так называли во время войны этот населенный пункт народные мстители. Фашисты считали деревню центром партизанского движения. Местные жители помогали партизаном во всем: сообщали о незнакомых людях, появившихся в деревне. Шили одежду и обувь. Ремонтировали конную упряжь, выпекали хлеб, через каждые 2-3 дня развозили его по отрядам. В декабре 1942 года на месте базирования были построены землянки, склады для продуктов. Сначала копали котлованы, обкладывали их брёвнами, спиленными как можно дальше от землянок, чтобы не привлекать внимание фашистов. Для отопления использовались железные печки – «буржуйки». Не забыли и про баню, которая восстанавливала силы после боевых походов. Среди партизан нашлись столяры и плотники. Чтобы избежать людских потерь в случае налета вражеской авиации, землянки возводились отдельно для каждого отряда. За 100 м от настоящих землянок были возведены макеты, чтобы обмануть фашистских лётчиков. На случай бомбёжки и отражения атаки пехоты, партизаны выкопали траншеи и старательно их замаскировали. Еду готовили в больших котлах. Чтобы не поднимался дым из землянок и на кухне, пользовались только сухими дровами. Немало продуктов добывалось при разгроме немецких обозов, гарнизонов. Несколько землянок было отведено под госпиталь, отдельно землянки для больных и выздоравливающих, была операционная землянка, стены которой обтянуты парашютным шелком. Хирургические операции проводились примитивными инструментами – кинжал, простая ножовка. Медицинская помощь в лесном госпитале оказывалась не только партизанам, но и мирному населению. Так, однажды был прооперирован 5-летний Миша Скормохович из д. Пасынки. Мальчик был ранен в руку во время бомбёжки, доставлен на базы в тяжёлом состоянии. Чтобы спасти ребёнку жизнь, ему пршлось ампутировать руку.

2. Действия бригады им. Ворошилова

     Боевые операции бригады

Недалеко от партизанских баз в д. Лужи размещался партизанский аэродром. Самолёты доставляли медикаменты, продовольствие, свежую почту, забирали тяжелораненых на Большую землю.

На счету партизанской бригады им. Ворошилова много успешных боевых операций, которые проводились не только на территории Мядельского района, но и за его пределами. Партизанами разгромлено 19 вражеских гарнизонов, 151 мост, 3 железнодорожные разъезда, уничтожено 177 км телефонно-телеграфной связи, сброшено под откос более 1000 вражеских эшелонов.

К концу 1943 года в своих рядах бригада объединила 12 партизанских отрядов численностью около 2 тысяч человек, из которых 105 женщин. Здесь воевали не только белорусы, но и русские, литовцы, украинцы, евреи.

     Жизнь партизанской бригады им. Ворошилова

С весны 1943 года на месте базирования партизанской бригады им. Ворошилова разместились Вилейские подпольные обкомы КП(б)Б, первым секретарём которого был Иван Фролович Климов., и ЛКСМБ, первым секретарём которого некоторое время был Пётр Миронович Машеров. Подпольный обком партии возглавил антифашистское подполье и партизанское движение в области. С первых дней обком развернул энергичную работу по установлению крепких связей с отрядами, расстановке партизанских сил в области, укреплению командно-политического состава бригад и отрядов по созданию первичных партийных ячеек.

     Осенью 1943 года на месте партизанского лагеря начала работать подпольная областная типография. Был налажен выпуск « Сялянскай газеты» и «Молодёжной правды».

     При бригаде им. Ворошилова по инициативе П. М. Машерова был создан агитотряд им. Горького, в составе которого входили и подрывник5и, и санинструкторы, и разведчики. В агитотряде были сформированы боевые взводы и отделения, ансамбль. Ансамбль состоял из хора, небольшой группы оркестрового сопровождения, танцевальной группы, чтецов и др. исполнителей. Перед ансамблем была поставлена задача подготовить программу выступления, отражающую военно-патриотическую тематику, героизм советских людей, мощь Красной армии, борьбу народных мстителей. Подбирались такие стихи, песни, частушки, которые поднимали бы людей на борьбу, воодушевляли партизан.

     Были также разучены – «Гимн СССР», и, конечно, «Священная война». Первая программа ансамбля готовилась с большим энтузиазмом. Репетировал хор, готовились танцы, разучивались сатирические частушки. Все с нетерпением ожидали первое выступление, а отряд, помимо подготовки концертной программы, жил своей партизанской жизнью. Лесные артисты несли караульную службу, регулярно проводились строевые занятия, физическая подготовка. Участники ансамбля занимались изучением нотной грамоты, музыканты тренировались на своих инструментах. Оркестр состоял из 2 скрипок, баяна, аккордеона, гитары. Он сопровождал и хор, и танцы. Очень кстати пришлось мастерски сделанные карикатуры на Гитлера, полицаев. Они были нарисованы на плотной бумаге и наклеены на фанеру или картон. Автором этих карикатур был секретарь подпольного обкома ЛКСМБ В. И. Шиманович. Отряд и весь ансамбль состоял из молодежи. Большую помощь в становлении отряда и организации его работы оказывал Вилейский подпольный обком комсомола во главе с первым секретарём П. М. Машеровым. Партизаны сами создавали концертные номера, так были написаны текст и музыка песен «Прощальная партизанская», «По лесам, полям, болотам», «Товарищи, вперёд» и др. Особой популярностью пользовались частушки, которые прославляли смелого подрывника, разведчика, зло и метко высмеивали гитлеровцев, полицаев, старост.

     3.Борьба за Мядель   

     Несколько раз партизаны атаковали немецкий гарнизон в Мяделе, который был очень хорошо укреплён, имел дзоты, проволочные заграждения, системы траншей. Разгромить полностью гарнизон не удавалось. Однако были сожжены склады с зерном, гараж, подбиты одна из бронемашин. Захватив большое количество оружия партизаны отступили.

     Мядель оказался заблокированным внутри партизанской зоны. С декабря 1943 года эта блокада стала полной. Была утрачена связь с другими гарнизонами, почти прекратился подвоз продуктов, боеприпасов. Несколько раз фашисты пытались делать вылазки, чтобы добыть продовольствие у населения, но партизаны встречали врага огнём. Попытки подбросить продукты и боеприпасы из Поставского гарнизона также оказывались неудачными. В конце концов необходимое начали сбрасывать с самолётов. Партизаны проводили артобстрелы Мяделя, используя снаряды, которые остались со времён Первой мировой войны. Позже, когда гарнизон был обезоружен и взят в плен, фашисты признавались, что партизаны их просто «замордовали» своей стрельбой.

     Попытки деблокировать гарнизон у немцев не удавались. Одной из последних попыток был бой, который произошёл 24 марта 1944 года возле д. Пасынки. Фашисты численностью 200 человек на нескольких автомашинах, с танкеткой и бронемашиной, попробовали прорваться в Мядель. Их остановил отряд им. Чапаева, бой продолжался около семи часов. Дело дошло до рукопашной. Когда на помощь «чапаевцам» подошёл отряд «Победа» и ударил с фланга, немцы под прикрытием бронетехники начали отступать, оставив на поле боя 2 автомашины и большое количество вооружения. Враг был разгромлен, однако и партизаны понесли большие потери. Об этом важном бое сообщалось в сводках Совинформбюро. А в 1968 году на месте произошедших событий установлен величественный обелиск «Партизанам и партизанкам земли Нарочанской».

     В память о подвиге нарочанских партизан на берегу озера Нарочь, в 1968 году установлен обелиск. Скульпторы обелиска – Б.Марков и Я.Печкин. Архитектор – Ю.Шпит.

     4.Командир партизанской бригады им. Ворошилова – Ф.Г.Марков

     Федор Григорьевич Марков (Приложение 3), с именем которого связано зарождение и развитие партизанского движения на Вилейщине, родился 24 декабря 1913 года в д. Кочанишки, Свенцянского уезда. Его отец Григорий Степанович и мать Мария Афанасьевна были из бедных семей. Отец во время первой мировой войны находился на фронте. Домой вернулся больным. В это время семья жила в эвакуации в городе Колпино под Петроградом. Вскоре после возвращения Григория Степановича с войны семья переехала в Анжерские копи (близ Томска). В 1921 году Марковы возвращаются в Кочанишки. Долгое время родители своей земли не имели, но в 1923 году взяли на выплату три гектара.

     Большое влияние на маленького Федора имел его дедушка Степан Федорович, скромный мастеровой человек. По характеру внук был спокойным и ласковым. В семье была здоровая рабочая атмосфера. Жили трудно, но дружно. Вовремя начать учебу мальчику не удалось: нужно было нянчить сестренку. Через 2 года она умерла. Дедушка забрал Федора в Свенцяны, где он в 1922 году поступил в русскую начальную школу. Через 2 года власти буржуазной Польши закрыли ее. Федор нгачал учиться в польской школе, пять классов которой окончил в 1927 году. На следующий год с помощью дедушки он поступил в Свенцянскую учительскую семинарию. Здесь он связался с революционным подпольем и в 1932 году вступил в комсомол. С этого времени он твердо встал на путь борьбы за светлое будущее трудового народа. Выполняя задания Свенцянской подпольной комсомольской организации, Федор распространял среди студентов и населения листовки, газеты, журналы. Коммунистические идеи получили в Свенцянах широкое распространение. Это встревожило не только местное начальство, но и вилейского воеводу. Полиция начала разыскивать зачинщиков и большевистских «шпионов». Ряд политически «неблагонадежных» студентов, в том числе и Марков, попали под ее контроль.

     В 1934 году Федор окончил учительскую семинарию, но фактически оказался безработным, так как ему не доверили воспитание детей. Как отцу и деду, пришлось ему работать по найму плотником и давать частные уроки, чтобы заработать на кусок хлеба.

     После окончания семинарии Федор Григорьевич Марков вступил в КПЗБ и вскоре возглавил Свенцянский подпольный учком КПЗБ. Он придавал большое значение подбору кандидатов в районную партийную организацию, уделял много внимания воспитанию членов партии в духе интернационализма. Был принципиален, энергичен.

     В январе 1936 года Маркова назначили секретарём Свенцянского подпольного окружного комитета Компартии Западной Белоруссии. Днем он с топором и рубанком ходил из деревни в деревню, а ночью проводил подпольные сходки и совещания, встречался с надежными людьми.

Долгое время полиции не удавалось напасть на след свенцянских подпольщиков. В конце 1936 года по одному лишь подозрению его и других коммунистов арестовали и выслали в Березу-Картузскую. Здесь  товарищи избрали Маркова членом лагерного комитета. А после «суда» он был переведен в Вильню, в Лукишскую тюрьму, где просидел с 1937 года по сентябрь 1939 года.

     В сентябре 1939 года Красная армия открыла двери Лукишской тюрьмы. Двадцатишестилетний Ф.Г.Марков возвратился в родные места. Земляки избрали его своим депутатом в Народное собрание Западной Белоруссии, которое проходило 28 – 30 октября 1939 года в Белостоке. Оно избрало Полномочную комиссию в составе 68 человек для поездки в Москву на сессию Верховного Совета СССР для передачи решения Народного собрания с просьбой о включении Западной Белоруссии в состав Советского Союза. Среди делегатов был и Ф.Г.Марков. (Приложение 4)

     Несмотря на подорванное в тюрьме здоровье, Ф.Г.Марков после возвращения из Москвы с огромной энергией взялся за создание и укрепление органов Советской власти на местах, за строительство новой жизни. Вначале его назначили заведующим Свенцянским районо, а позднее избрали председателем Свенцянского горсовета. Под руководством и при непосредственном участии Маркова в районе открываются школы, национализируются предприятия, в руки крестьян передаются помещичья земля, скот, инвентарь. По его инициативе в центре города, где находилась базарная площадь, был заложен молодой парк. В 1940 году Маркова избрали депутатом Верховного Совета БССР. В октябре того же года он был назначен заместителем председателя Вилейского облисполкома.

     Война перечеркнула планы и замыслы Федора Григорьевича. Он добровольно ушел на фронт и в качестве политрука роты участвовал в боях с фашистами под Полоцком и Витебском. В августе 1941 года по решению ЦККП(б)Б его отозвали из действующей армии для работы в тылу противника. Окончив десятидневную диверсионную школу, он пересек линию фронта и преодолел тяжелый путь к родным Свенцянам, где жил его дедушка. Надо было подобрать надежных людей для борьбы с врагом. Ф.Г.Марков связался с Брониславом Кулевичем, бывшим работником райисполкома в Свенцянах. Тот согласился действовать вместе с ним.

     Первую диверсию решили совершить на железной дороге около Подбродья. Подрывного материала не было. Не было никаких подсобных инструментов, чтобы разобрать железнодорожные рельсы. Помог знакомый железнодорожник: он дал лапу и ключи. Неподалеку от Колпинского переезда Марков и Кулевич извлекли лапой костыли, отвинтили восемь гаек. В результате следовавший на фронт эшелон оказался под откосом. Это была первая партизанская диверсия в здешних краях. Вторую – крушение фашистского эшелона в Подбродье – Марков совершил один. Фашисты начали активно разыскивать подпольщиков.

     Отряд, созданный Федором Марковым, назвали именем Суворова. Он базировался в смыцком и лынтупском лесах. Его бойцы горели желанием истребить как можно больше захватчиков, отомстить за кровь и слезы советских людей, изгнать оккупантов с родной земли.

     В ноябре 1942 года была создана партизанская бригада им. Ворошилова. В нее вошли отряды им. Суворова и «Истребитель», возникший на базе группы В.Т.Цабо, прибывшей из советского тыла. Командиром бригады был назначен Федор Григорьевич Марков. Ему приходилось заниматься не только боевыми делами. Большое внимание уделял он хозяйственным работам, повседневно заботился о жизни и благополучии населения нарочанского края в лихую военную годину. В годы оккупации многие деревни и хутора Вилейщины жили по законам Советской власти.

     Вскоре в бригаде под командованием Ф.Г.Маркова находилось уже 12 отрядов численностью 1865 партизан. Боевые резервы составляли около 30 тысяч человек. Под охраной народных мстителей жило свыше 100 тысяч человек  населения. Как и в других партизанских формированиях Белоруссии, в состав отрядов и бригад Вилейщины входили советские военнослужащие, бежавшие из гитлеровских лагерей. На командных постах в отрядах и бригадах они сыграли большую роль в подготовке партизан к вооруженной борьбе с противником. По своему составу партизанские отряды и бригады Вилейщины были многонациональными. Представители многих народов Страны Советов сражались на оккупированной территории Белоруссии. Бок о бок с белорусами сражались сыны и дочери русского, литовского, латышского и других народов СССР.

      Зона действия бригады постоянно расширялась. Партизаны были подлинными хозяевами в Мядельском, Поставском районах Вилейской области. Зимой 1943 года фашисты предприняли крупную карательную экспедицию против партизан Нарочанской зоны. Но народные мстители отбили все атаки противника.

     На базе партизанской бригады им. Ворошилова дислоцировались Вилейские подпольные обком партии и обком комсомола. При обкоме КП(б)Б был создан военно-оперативный отдел во главе с Ф.Г.Марковым. Он координировал действия 18 партизанских бригадах, 5 отдельно действующих отрядов, диверсионных групп, антифашистских организаций в гарнизонах противника.

     Федор Марков не только умело руководил отделом, подбирал и воспитывал командные и политические кадры, но, будучи лично храбрым, воодушевлял партизан на самоотверженную борьбу с врагом. Немецкое командование предложило за его голову большую награду.

      Марков заботился о росте партийных рядов в партизанских формированиях. Достаточно сказать, что в одной лишь бригаде им. Ворошилова имелось 75 членов и кандидатов партии, были созданы три партийные организации. Регулярно проводились партийные и комсомольские собрания. По инициативе комсомольцев в области был создан комсомольский партизанский отряд им. Калинина.

      На посту руководителя военно-оперативного отдела подпольного обкома партии Марков проявил себя умелым руководителям партизанской борьбы в тылу врага. Он координировал боевые действия партизанских бригад и отрядов, антифашистского подполья Вилейщины, направляя их усилия на быстрейший разгром врага.

      При участии Федора Маркова партизанские бригады и отряды Вилейщины разработали и провели много боевых операций. Он являлся инициатором одновременных, согласованных ударов по врагу, в ходе которых гитлеровцам был нанесен ощутимый урон. За мужество и героизм Федор Григорьевич Марков удостоен высокого звания Героя Советского Союза, ему было присвоено воинское звание полковника. Федора Маркова включили в состав делегации белорусских партизан для поездки в город Горький.

      После освобождения родной Белоруссии Федор Марков возвратился на прежнюю работу в Вилейский облисполком.

Заключительная часть. Память о войне

      Места жестоких боев щедро политы кровью всех народов Советского Союза. На огромных просторах от Волги до Эльбы – бесчисленные могилы тех, кто, пожертвовав своей жизнью, отстоял нашу свободу. Мы просто не имеем права в повседневных хлопотах, в радости событий и горечи неудач забывать тех, кто дал нам возможность жить.

      На местах боев, памятных военных событий и братских могилах, как на территории бывшего СССР, так и стран Европы, установлено более 70 тыс. памятников и мемориалов. Тысячи памятников и обелисков, на которых высечены фамилии погибших героев, увековечивают память о воинах Красной Армии, партизанах и подпольщиках. (Приложение 5)

      Нет в Беларуси такого уголка, который не стал бы местом свершения народного подвига. И нет места, где бы не чтили эти подвиги. Обелиски и памятники, мемориальные комплексы, Курганы Славы. Их в Беларуси почти 6 тысяч. У подножия многих из них горит Вечный огонь. Они раскрывают величие подвига людей во имя свободы и независимости Родины, являются частью духовной жизни нашего общества. Среди них много таких, которые известны во всем мире.  

Список литературы

1. Великая Отечественная война советского народа. Коваленя А. А. М., 2004.
2. Партизаны Вилейщины. Климов И. Ф. Минск, «Беларусь», 1970.
3. Люди нарочанского края. Залесский А. И. Минск, «Беларусь», 1975.
4. Память. Островецкий район. Мн,, «Беларуская энцыклапедыя», 2004.
5. Всенародная борьба против немецко-фашисцких захватчиков. Мн., «Беларусь», 1983.
6. Материалы школьного музея Боевой Славы им. Ф. Г. Маркова